Chưa thể lập “sàn giao dịch tài sản trí tuệ” một khi Việt Nam đang thiếu môi giới công nghệ

Thông tin chi tiết xem tại  
https://mst.gov.vn/quoc-hoi-thong-qua-luat-so-huu-tri-tue-sua-doi-tai-san-tri-tue-duoc-dinh-gia-mua-ban-the-chap-197251210173345713.htm

1. Đặt câu hỏi chưa đúng thì chính sách sẽ sai

Trong những năm gần đây, không ít đề xuất chính sách tại Việt Nam xoay quanh ý tưởng xây dựng “sàn giao dịch tài sản sở hữu trí tuệ (IP exchange)”, với kỳ vọng tạo cú hích cho thương mại hóa sáng chế và nhãn hiệu. Cách tiếp cận này nghe có vẻ hiện đại, nhưng đặt trên nền thực tiễn thị trường Việt Nam, câu hỏi ngay từ đầu đã được đặt không chính xác.

Đúng ra, câu hỏi không phải là “Vì sao Việt Nam chưa có sàn giao dịch tài sản SHTT?” mà phải là “Vì sao các giao dịch tài sản SHTT tại Việt Nam vẫn rời rạc, khó mở rộng và phụ thuộc vào một số ít chủ thể?”

Khi đặt lại câu hỏi như vậy, câu trả lời hiện ra rất rõ: Việt Nam không thiếu giao dịch tài satn SHTT, mà thiếu hệ thống môi giới công nghệ và SHTT chuyên nghiệp.

2. SHTT tại Việt Nam đã là tài sản – không cần “khai sáng” lại

Thực tiễn cho thấy: 

• Sáng chế và nhãn hiệu tại Việt Nam đã được mua bán, cấp phép, định giá và thanh toán từ nhiều năm;
• Các giao dịch vẫn tham chiếu giá thị trường trong cùng lĩnh vực, trong nước và quốc tế;
• Logic giao dịch SHTT không khác về bản chất so với các tài sản khác như bất động sản, doanh nghiệp hay dự án đầu tư.

Vì vậy, việc nói rằng SHTT “chưa được coi là tài sản” hoặc “chưa được khai thác” là không chính xác về mặt thực tiễn, và dễ dẫn tới chính sách mang tính “khai sáng”, xa rời thị trường.

Vấn đề không nằm ở nhận thức, mà nằm ở cơ chế trung gian của thị trường.

3. Thị trường không vận hành bằng sàn, mà bằng môi giới

Mọi thị trường tài sản phức tạp đều có một đặc điểm chung: được dẫn dắt bởi môi giới, không phải bởi sàn.

• Bất động sản vận hành nhờ môi giới địa ốc.
• Mua bán & Sáp nhập doanh nghiệp (M&A) vận hành nhờ chuyên viên ngân hàng đầu tư (investment banker).
• Nghệ thuật vận hành nhờ phòng trưng bày nghệ thuật/triển lãm (gallery) và người mua/bán tác phẩm (dealer).
• Công nghệ cao vận hành nhờ người môi giới công nghệ (technology broker).

SHTT cũng không ngoại lệ.

Trong các giao dịch SHTT thành công, đặc biệt là giao dịch sáng chế, luôn có một chủ thể đóng vai trò:

• sàng lọc tài sản có giá trị;
• hiểu đồng thời kỹ thuật, thị trường và pháp lý;
• chủ động tìm cầu thay vì chờ cung;
• dẫn dắt đàm phán đến khi đóng giao dịch.

Đó chính là môi giới công nghệ và SHTT.

4. Vì sao “sàn SHTT” không giải quyết được vấn đề ở Việt Nam?

Việc lập sàn giao dịch SHTT trong bối cảnh thiếu môi giới chuyên nghiệp có nguy cơ tạo ra ba hệ quả tiêu cực:

• Thứ nhất, sàn trở thành “bảng rao vặt có màu chính sách”, nơi tài sản được niêm yết nhưng không ai dẫn dắt giao dịch:
• Thứ hai, các sáng chế và nhãn hiệu kém chất lượng bị đưa lên hàng loạt, làm nhiễu thị trường, giảm niềm tin của doanh nghiệp:
• Thứ ba, Nhà nước vô tình gánh vai trò mà thị trường phải làm: kết nối, đánh giá, thuyết phục – những việc mà cơ quan hành chính không có động lực và năng lực để thực hiện hiệu quả.

Nói cách khác, sàn không tạo ra thị trường nếu thiếu môi giới.

5. Sáng chế “nằm ngăn kéo” không phải vì thiếu sàn

Một lập luận thường gặp là: “Nhiều sáng chế của viện – trường không được khai thác, nên cần sàn SHTT”. Lập luận này đánh tráo nguyên nhân. Cần thấy rõ:

• Phần lớn sáng chế không có giá trị thương mại thì việc nằm ngăn kéo là bình thường:
• Vấn đề chính là: ai chịu trách nhiệm phát hiện số ít sáng chế có giá trị, và ai đưa chúng đến đúng doanh nghiệp có nhu cầu?

Đó không phải chức năng của nhà khoa học, Văn phòng/Trung tâm chuyển giao công nghệ hay cơ quan quản lý. Đó là chức năng của môi giới công nghệ.

6. Hàm ý chính sách đúng: xây hệ sinh thái môi giới, không xây “sàn”

Nếu nhìn đúng bản chất, ưu tiên chính sách nên là:

(i) Thừa nhận môi giới công nghệ/SHTT là một nghề hợp pháp và cần thiết, không phải “cò”, và

(ii) Xây dựng khung pháp lý tối thiểu cho nghề môi giới:

• điều kiện hành nghề,
• nghĩa vụ bảo mật,
• trách nhiệm nghề nghiệp,
• quản lý xung đột lợi ích.

(iii) Cho phép cơ chế thù lao linh hoạt (thưởng/phí môi giới thành công, phí giữ chân/đặt cọc v.v) để tạo động lực thị trường.

(iv) Nhà nước không làm thay thị trường, mà chỉ:

• tạo hành lang pháp lý,
• hỗ trợ đào tạo,
• kết nối viện – trường – doanh nghiệp – môi giới.

Khi hệ thống môi giới hình thành, các nền tảng giao dịch, dữ liệu và thậm chí “sàn” – nếu cần – sẽ tự nhiên xuất hiện, chứ không phải được áp đặt từ trên xuống.

7. Kết luận

Việt Nam không thiếu SHTT, không thiếu giao dịch, không thiếu tiền.

Điểm thiếu thực sự là một hệ thống môi giới công nghệ và SHTT chuyên nghiệp, đủ năng lực dẫn dắt thị trường.

Trong bối cảnh đó, việc ưu tiên xây dựng “sàn giao dịch SHTT” không những không giải quyết được vấn đề cốt lõi, mà còn có nguy cơ làm lệch hướng chính sách. Điều Việt Nam cần trước hết không phải là một cái “sàn”, mà là những người làm thị trường./.
 

Luật sư Phạm Vũ Khánh Toàn
Giám đốc Công ty luật TNHH Phạm và Liên danh